Op de vroege ochtend van 2 november 2001 werd componist Pierre Boulez (op dat moment 75 jaar) in zijn vijfsterrenhotel in Basel van zijn bed gelicht door de Zwitserse politie. Zijn paspoort werd ingenomen en hijzelf werd gearresteerd. De verdenking? Terrorisme.  

Om erachter te komen wat er die dag gebeurde, is het belangrijk om te weten wie Pierre Boulez was, en wat er zo revolutionair was aan zijn visie op muziek. Als een icoon van de muzikale avant-garde, drukte hij zijn stempel op de nieuwe muziekpraktijk. 

Wie was Pierre Boulez?

Naam: Pierre Boulez 
Geboren: 26 maart 1925, Montbrison 
Gestorven: 5 januari 2016, Baden-Baden 
Beroep: Componist en dirigent 
Stijl: Serialisme en elektronische muziek 
Belangwekkende werken: Polyphonie X, Structures, Le marteau sans maître, Répons, …explosante-fixe…, Sur Incises 

De Tweede Wereldoorlog is in volle gang als Pierre Boulez zich inschrijft aan het conservatorium van Parijs. Vol enthousiasme gaat hij van start, maar loopt al snel aan tegen het dogmatische en rigide karakter van het conservatorium in die tijd. Het is docent Olivier Messiaen die hem opnieuw weet te inspireren en die veel invloed op zijn muziek en denken heeft. Messiaen is een groot verdediger van alles wat nieuw is. Onder de nazi’s (en in de muziekpraktijk) moet muziek juist heel “klassiek” zijn, maar Messiaen is juist geïnteresseerd in alles wat hiervan afwijkt.  

Messiaen en Boulez waren serialisten. Dat zijn componisten die muziek maken aan de hand van reeksen. Reeksen van verschillende toonhoogten, ritmische waarden, klanksterkten en -kleuren. In de eeuwen ervoor stond de melodie die centraal, maar dit begint te verschuiven en nieuwe componisten zoeken naar nieuwe elementen om uit te lichten. Zo krijgt bijvoorbeeld ritme een steeds belangrijkere plaats in hun muziekstukken. 

Boulez raakt geïnspireerd door de muziek van Arnold Schönberg, een componist die de basis legde voor de seriële muziek. Op zoek naar meer informatie over de meester, neemt Boulez privélessen van René Leibowitz, die hem alles leert over de twaalftoonstechniek van Schönberg. Toch gaat deze manier van componeren niet ver genoeg voor Boulez. Al snel gaat hij op zoek naar meer abstractie en experiment in zijn muziek. Dit gaat zo ver dat hij breekt met Leibowitz. Hij zou zelfs de opdracht aan zijn vroegere leermeester met een briefopener uit een nieuwe compositie gescheurd hebben. Of dit waar is weten we niet, maar het is zeker waar dat de jonge Boulez bekend stond als angry young man; het enfant terrible van de avant-garde muziek. 

Boulez was niet alleen in zijn muziek radicaal, maar ook in zijn woorden. Hij drukte zich vaak fel en kritisch uit over andere componisten. Zo schreef hij kort na de dood van Schönberg het essay ‘Schönberg est mort’. Geen necrologie, maar een snoeiharde kritiek op de methodiek van zijn vroegere held, die hij nu te streng vond. Boulez gebruikte die kritische blik om zijn eigen stijl te ontwikkelen en zijn ambitie te uiten, maar daarmee maakte hij ook veel emoties los. In een interview met ‘Der Spiegel’ zei hij dat moderne opera niet in klassieke operahuizen plaats kon vinden, en dat het dus maar beter was om alle operahuizen op te blazen. 

Toen hij ouder werd, was Boulez milder, zijn eigen muziek was opener en als dirigent sloeg hij bruggen tussen oude en nieuwe muziek. Al bleef de metafoor om dingen te laten afbranden of opblazen steeds terugkomen. In zijn ogen moet je dingen uit elkaar halen om te zien hoe ze werken en om ze beter te maken. 

Alle operahuizen verbranden

Hierboven kon je al lezen dat Boulez zich vaak heftig uitdrukte. Naar aanleiding van zijn interview in Der Spiegel kopte de krant: “Sprengt die Opernhäuser in die Luft” (Blaas de operahuizen op). Dat dit niet letterlijk bedoeld was leek sommige mensen te ontgaan en deze uitspraak zou hem achtervolgen tot de ochtend van 2 november in het Zwitserse hotel.  

Zes jaar voor de inval schreef een journalist een kritische recensie over een van zijn uitvoeringen en claimde kort daarna een telefoontje te hebben ontvangen, waarin met een bomaanval gedreigd werd. Boulez, die het land tegen die tijd al had verlaten, werd nooit verhoord, maar zijn naam bleef op de terrorismelijst staan. In de nadagen van de terroristische aanval van 9-11, stonden politie en anti-terreurunits op hoog alert. Toen ze zagen dat een man op hun terrorismelijst, die eerder over bommen had gepraat in een krant, overnachtte in Basel, namen ze het zekere voor het onzekere.  

Na een paar uur werd Pierre Boulez weer vrijgelaten, met diepe excuses van de politie, die droog opmerkte: “We hebben begrepen dat veel Zwitserse mensen zijn muziek leuk vinden.” 

De muziek van Pierre Boulez zelf ervaren

Asko|Schönberg en het Belgische blazersensemble I SOLISTI maken van muziek een ruimtelijke belevenis in een uitvoering van Répons van Pierre Boulez en James Tenney’s In a Large Open Space. 

Soms zie je iets scherper door je ogen dicht te knijpen. Maar hoe stel je je oren bij? Componisten zoeken manieren om ons luisteren te verbreden en uit te dagen. In Répons zet componist Pierre Boulez het eeuwenoude idee van vraag en antwoord op stelten. Het publiek plaatst hij er letterlijk middenin: in een cirkel tussen het ensemble en de zes solisten. Computers laten het geluid van de musici veranderen en door de zaal rondwervelen. Met Répons schept Boulez een unieke klankwereld, het is een zeldzame kans om dit unieke stuk live te ervaren.  

Bronnen

Pierre Boulez tijdlijn
Podcast: 360° Boulez 
New York Times: Police raid Boulez, but not for his music exactly 
The Guardian: Swiss terror swoop discomposes Boulez, 75 
Le Monde: Mort de Pierre Boulez, symbole d’un XXe siècle musical avant-gardiste 
Der Spiegel: “Sprengt die Opernhäuser in die Luft!” 
NTR ZaterdagMatinee: Interview Pierre Boulez door Hans Haffmans 
Agenda Asko|Schönberg: Boulez100