Reich/Richter toelichting
door Joep Stapel
Als pionier van ‘minimal music’ (een term die hij overigens afkeurt) is Steve Reich een van de grote namen in de twintigste-eeuwse muziek. Maar het boeiende van zijn oeuvre is dat hij steeds nieuwe wegen is blijven zoeken. In de voorstelling Reich/Richter zijn twee inmiddels klassieke composities van Reich te horen, Clapping music uit 1972 en Four organs uit 1970. Ze vormen de opmaat van voor het imposante Reich/Richter, een multimediaal werk waarvoor Reich de handen ineensloeg met een andere hedendaagse meester, de Duitse kunstenaar Gerhard Richter. Live muziek en een hypnotiserende film van Richter en Corinna Belz gaan hier fascinerende interacties aan. De Nederlandse première (2023, Muziekgebouw), was een doorslaand succes. Net als toen staat Asko|Schönberg in 2025 onder leiding van Colin Currie, die geldt als een van de beste slagwerkers van onze tijd.
Steve Reich: Clapping music
Het concert begint zonder instrumenten, met iets wat kinderen al leren: klappen in je handen. Reich tourde begin jaren 70 de hele wereld over met zijn eigen groep en vrachtwagens vol instrumenten en apparatuur. Wat als de stroom uitvalt? vroeg hij zich weleens af. Wat als de spullen blijven steken bij de douane? Het antwoord viel hem in toen hij na een concert in Brussel werd meegenomen naar het optreden van een flamencogroep. Gitaarspel en zang vielen hem nogal tegen, maar zodra de muzikanten begonnen te klappen wist Reich: dit is het.
Reich had in de jaren 60 baanbrekende experimenten gedaan met ‘phasing’: twee bandrecorders of musici die identieke partijen spelen, waarbij de ene iets sneller gaat dan de ander, zodat ze ‘uit fase’ gaan lopen en onderling steeds nieuwe relaties aangaan. In Clapping music gebeurt hetzelfde, maar dan schoksgewijs. Twee muzikanten (of eventueel muzikantengroepen) klappen hetzelfde eenvoudige ritme in 12/8-maat. Na acht maten verspringt de ene muzikant een tel, zodat er een complex polyritme ontstaat, wat opnieuw acht maten herhaald wordt. Na twaalf van zulke verspringingen lopen beide partijen weer gelijk en eindigt het stuk. Een simpel procedé, maar zeer doeltreffend – en je hebt er nog geen triangel voor nodig.
Steve Reich: Four organs
Reichs Four organs is een werk voor, inderdaad, vier orgels. Én maracas. Die shaker zorgt voor een constante puls, terwijl de orgels een tamelijk cerebraal harmonisch concept uitdiepen. Four organs is geen ‘mooie’ muziek, zoals Reich/Richterdat absoluut wel is, maar een uitgekiend proces dat zich voor ons oren voltrekt. Een zekere borende hardnekkigheid is het werk niet vreemd en het verhaal gaat dat bij een uitvoering in Carnegie Hall in de vroege jaren zeventig herhaaldelijk geapplaudisseerd werd, om het einde van het stuk te bespoedigen – zonder resultaat, uiteraard. Eén vrouw beukte zelfs met haar hoofd op de rand van het podium en riep dat ze bereid was alles te bekennen, als de muziek maar ophield.
Met dergelijke dramatische taferelen in het achterhoofd valt Four organs alleszins mee. Sterker nog, het is een boeiend akoestisch procedé dat zich goed laat volgen, en waarvan een zekere bedwelmende werking uitgaat. Het hele stuk is gebaseerd op één akkoord (dat eigenlijk bestaat uit twee op elkaar gestapelde akkoorden). In het begin klinkt dit akkoord kort en staccato. Gaandeweg wordt het langer aangehouden; daarna blijven er noten liggen nadat het akkoord al gestopt is en ten slotte zijn er noten die voorafgaand aan het akkoord al tot klinken komen. Het effect is dat van een uitgesponnen vertraging, waarbij telkens andere harmonieën opbloeien uit de akkoordtonen. Aan het einde klinken de tonen niet meer samen (als een akkoord), maar in sequentie, als een stijgende melodie.
Steve Reich: Reich/Richter
Het strenge procedé van Four organs vormt een mooie opmaat naar Reich/Richter, dat óók gebaseerd is op een streng procedé. Maar de rijpe Reich, met meer dan zes decennia ervaring en niets meer te bewijzen, neemt hier alle vrijheid om zijn eigen regels aan te passen. De oorsprong van het werk schuilt in een overeenkomst in werkwijze tussen beide kunstenaars Reich en Richter. Richter is als kunstenaar een kameleon en een alleskunner, die zowel abstract als fotorealistisch werkt. Een van zijn vele terugkerende fascinaties is herhaling en regelmaat, zoals al te zien in de Farbtafeln (‘kleurenstalen’) die hij in de jaren 60 maakte. En juist die fascinatie voor patronen heeft Richter gemeen met Reich.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat Richter Reich verzocht om zijn muziek te komen uitvoeren bij een tentoonstelling, in het Keulse Ludwig Museum in 2009. De samenwerking beviel en enkele jaren later kwam Richter met het idee om samen een nieuw werk te maken, dat uiteindelijk in 2019 in New York in première ging.
Reich/Richter is gebaseerd op Richters boek Patterns uit 2011. Richter nam een eigen schilderij, Abstraktes bild uit 1990 – een allesbehalve regelmatige explosie van kleur en textuur –, en liet het door een computerprogramma bewerken volgens een vaste regel: hij sneed het schilderij doormidden, sneed ook de helften doormidden, vervolgens de kwarten en zo verder, zodat er steeds dunnere repen van overbleven. In totaal deelde Richter het schilderij twaalfmaal, wat 4096 stroken opleverde. Die stroken spiegelde en herhaalde hij vervolgens weer, zodat er telkens andere patronen ontstonden. Het boek Patterns bevat 221 van zulke patroonbeelden.
In de film die Richter met Corinna Belz van Patterns maakte, brachten ze het boek tot leven. De film is minder systematisch dan het boek: op het scherm zien we eerst horizontale strepen, die vervolgens veranderen in abstracte beelden en bevreemdende figuren, alsof het originele schilderij uit de strepen ‘geboren’ wordt. Maar voordat Abstraktes bild helemaal gereconstrueerd is draait het proces om en veranderen de vormen weer in strepen.
Muzikaal bestaat Reich/Richter uit vier delen: de eerste drie duren rond de tien minuten, het vierde ongeveer half zo lang. Reich componeerde zijn muziek exact op de film, met behulp van een tijdcode. Wanneer in het begin strepen van twee pixels breed te zien zijn, schrijft hij een patroon van twee snelle zestiende noten die elkaar afwisselen; groeien de strepen naar vier pixels, horen we vier noten. Deze vermeerdering houdt hij enkele stappen vol, maar dan introduceert Reich langere notenwaarden, zodat de muziek gaandeweg vertraagt. In het derde deel klinkt langzaam zwevende en wentelende muziek van een onthechte schoonheid, die op deze manier uniek is in Reichs oeuvre. Wanneer op het scherm Richters figuren weer in strepen beginnen te veranderen, versnelt ook de muziek, alsof ze ons terug naar aarde transporteert.
Wil jij Reich/Richter ook live beleven? Dit concert van Asko|Schönberg toert van 25 maart t/m 11 april door Nederland.